علی اکبر امینی :: دکتر مجتبی مقصودی

۳۰

خرداد

نامه استاد علوم سیاسی به روحانی؛ "سیاست زدگی علوم سیاسی"

گفت آن دارو که ایشان کرده اند خود عمارت نیست ویران کرده انداین تغییرات به سود و صلاح اسلام، ایران، منافع ملی و مردم خواهد بود؟یکی از مشخصات دین دولتی این است که به جز فقه سنتی سایر شاخه ها و رشته‌ها را کنار می زند و به عبارتی تکثر گرایی و یا پلورالیسم معرفتی را انکار می‌کند! دکتر علی اکبر امینی استاد علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی با انتشار نامه‌ای خطاب به رییس جمهوری، از دغدغه خود در خصوص تغییر سرفصل‌های این رشته تحصیلی در دانشگاه‌ها گفته است. متن این نامه که در اختیار خبرگزاری برنا قرار گرفته به شرح زیر است:به نقل از خبرگزاری برنا:http://www.bornanews.ir/Pages/News-195676.aspx"سیاست زدگی علوم سیاسی" الهی! به بهشت و حور چه نازم، مرا دیده‌ای ده که از هر نظر بهشتی سازم "خواجه عبدالله انصاری" خطیب ارجمند و دولتمرد مدبر جناب آقای دکتر روحانی ریاست جمهور محبوب: گفت آن دارو که ایشان کرده اند/ خود عمارت نیست ویران کرده اند به عنوان یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی که چند سالی به تناسب پستم در مدیریت گروه علوم سیاسی واحد تهران مرکز با سر فصل درسها از نزدیک سرو کار داشتم، کم وبیش می توانم مدعی شوم که از دور دستی به آتش داشته ام و به همین مناسبت به خودم اجازه می دهم که در مورد سر فصل های نوینی که مقرر است از سال تحصیلی آینده در پاره‌ای مقاطع تدریس شوند، (بث الشکوایی) تقدیم کنم. در این نکته کمتر تردیدی هست که با گذر زمان و به اقتضای تحولات گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی چه بسا ارزشهای نوینی ایجاد می‌شود و نیازهای جدیدی پدید می‌آید و طبیعی است که برنامه‌های علمی و آموزشی نیز به تناسب آنها و برای پاسخگویی به این راز و نیازهای نوین باید تغییراتی داشته باشد. پاره‌ای از درسها باید حذف شوند وپاره ای درسهای نوین اضافه شوند. به عنوان مثال کمتر از نیم سده پیش که فضای ملتهب مارکسیستی فضای جهان را اشغال کرده بود و بسیاری از روشنفکران به کمند جاذبه آن ایدئولوژی به گمان من پوک و پوچ گرفتار شده بودند، سر فصلهایی مانند امپریالیزم و موضوعاتی مثل"وابستگی"و" پیرامون مرکز" وارد سر فصلهای علوم سیاسی شده بود و نظریات چپ گرایانی مثل پل باران و گوندر فرانک و نویسندگان "اکلا"با شور و هیجان تدریس می شد و تقریبا شبیه همان داستان معروف "لباس پادشاه" کسی هم قدرت انتقاد نداشت !! اما امروز که دیگر" آن سبو بشکست و آن پیمانه ریخت"و طشت چپ گرایی از بام افتاد و حنای آن رنگ باخت، دیگر آن سر فصلها نیز نه جذابیتی دارد و نه لزومی! البته دانستن نکات محوری هر مکتب و هراندیشه ای چه کهنه، چه نو، خالی از فایده نیست. به هر روی، دگرگونی پیوسته و متناسب و پوست اندازی به هنگام سرفصلها امری اجتناب ناپذیر و ضروراست لیکن با مطالعه دقیق، همه جانبه، کارشناسانه، حساب شده، صبورانه، با تامل و عالمانه! متناسب با نیازهای دین و دولت و به نیت هر چه گشن تر کردن درخت همایون تمدن ایران و اسلام و معرفی این گنجینه به همراه اوتاد و ابدال و اساطین و اربابان معرفت این تمدن از انبیا و اولیا گرفته تا متفکرانش! بدیهی است که این خواست با سیاست انزوای علمی و تنگ کردن دریچه چشم و بستن ذهن بر روی نسیم‌های برخاسته از سرزمین‌های دیگر و نیز با تعقیب تز عقب نشینی به درون که نتیجه اش چیزی جز" روستازدگی فکری"و خود باختگی و انفعال و انحطاط نخواهد بود، فراهم نمی گردد! بنا بر مشاهدات اولیه‌ای که از سرفصل های نوین در رشته علوم سیاسی داریم، فرضیه دست اندرکاران و طراحان سر فصلها این بوده است که محتوای دروس هر چه بیشتر اسلامی و بومی شوند. در نگاه نخست این فرضیه ای موجه و پسندیده است لیکن پرسش این است که آیا تغییر عناوین خود به خود به تغییر محتوا می انجامد؟آیا این تغییر همه جانبه با استقبال استادان رو به رو می‌شود؟ آیا نیروی انسانی موجود توان برآورده کردن این هدف را دارد؟ آیا هدف و رسالت اصلی علوم سیاسی به عنوان یک رشته تخصصی بسیار ریشه دار و در عین حال فوق مدرن و چند ساحتی و چند منظوره، درسایه این فرضیه به ظاهر پسندیده امکان پذیر است؟ آیا سرفصلهای نوین علوم سیاسی خود به جای آنکه از معیارهای علمی پیروی کند، به نوعی دچار سیاست زدگی نشده است؟ سرانجام اینکه آیا این تغییرات به سود و صلاح اسلام، ایران، منافع ملی ومردم خواهد بود؟ آیا پیروزی در آوردگاه علمی و رقابت با دیگران با فاصله گرفتن از آنان و بستن درها به رویشان امکان پذیر است؟ آیا بهترین سیاست در این جا فرو رفتن در لاک خویشتن است؟ برای پاسخ به این پرسشها بهتراست پیشینه آموزش سیاسی را در طول تاریخ ایران به اختصار بررسی کنیم، زیرا مساله آموزش دانش سیاست در طول تاریخ مسلمانان پیشینه ای دیرینه دارد و بحثی مربوط به امروز و دیروز نیست و پیش از ما بسیاری ازبزرگان مجادله بسیار کرده اند! شاید بتوان گفت نخستین چهره ای که در ایران پس از اسلام به صورتی دانسته و شایسته و بایسته در این راه زحمت ها کشید و مرارتها تحمل کرد و سرانجام جان شیرین را نیز احتمالا بر سر این سودا نهاد، ابن مقفع بود که در میانه سده دوم می زیست و زبان دانی علیم و مترجمی پرمایه و فهیم به شمار می رفت. به نظر می رسد او برای آموزش سیاسی اعراب مسلمان، نهضت ترجمه را برپا داشت، به این هدف که دو تمدن آریایی و سامی را به هم پیوند بزند و به راستی که در این کار کامیاب شد. و کتاب ارزشمند کلیله و دمنه امروزین که یکی از برجسته ترین متون سیاسی کلاسیک در ایران و اسلام به شمار می رود، محصول آن درایت و کفایت است. افسوس که در کلاسهای درس سیاست و جامعه شناسی از آن غفلت می‌شود و چنانچه باید و شاید به آن توجه نمی شود! در همان روزگار، مبرزترین چهره دینی و علمی اسلام و خورشید جهان تشیع، ششمین پیشوای ما امام جعفر صادق( ع ) شیوه ی مبارزاتی ویژه ای در پیش گرفت که در آن وزنه بر مبارزه فرهنگی بود، حوزه بحث ورزی را بسیار گسترش داد و بنا به تایید و تصدیق بسیاری از اندیشمندان، شیوه ای جامع نگر و چند ساحتی را پیشه کرد و از"اتمیسم"و جزیی نگری علمی فاصله گرفت. در زمان ایشان شاخه های معرفتی مختلف بال و پری باز کرد. از آن جمله اندیشه های عرفانی و گنوسی بود که ریشه در شرق باستان داشت. بینش باز و همه جانبه و گسترده و عمیق و دانش و منش آن امام همام بسیاری از مومنان حتی غیر شیعیان را به مکتب پر بار او می کشانید که امام ابو حنیفه (متوفی170)اصالتا ایرانی و یکی از امامان چهار گانه اهل سنت، یکی از شاخصترین‌ها است. نیم سده بعد، مامون خلیفه عباسی بنا به تحولات سیاسیی زمان، نهضت ترجمه را تقویت و به تعبیری بنیان نهاد. با رویکرد عقلانی و با هدف آمیزش فلسفه یونانی با معارف اسلامی. البته او همانگونه که در سیاست شخصیتی متلون و پر فریب و ماکیاولی صفت داشت در سیاست فرهنگی و علمی هم نیات مثبت و منفی را در هم می آمیخت. او در این زمینه هم سیاستی روشن و شفاف نداشت و به هر حال یکی از اهدافش مبارزه با شیعی گری و اندیشه های شیعی بود! بر روی هم، دوران او به عصر تدوین معروف شد و مخالفان و موافقانی به همراه داشت. مخالفان سیاسی فرهنگی مامون عقیده داشتند که علم و فلسفه یونانی یا(دخیله، پاکی و خلوص علوم اسلامی را تهدید می کنند اما در هر حال عصر تدوین خواسته یا نخواسته در جهان تسنن تحولاتی را به ارمغان آورد! گفته می شود که دو سده بعد بود که جهان اسلام به یک تعبیر رنسانس اسلامی را تجربه کرد. جزئیات این مساله را شرق شناس سوئیسی آدام متز در مجموعه ای گرانمایه گرد آ ورده است. اما به نظر می‌رسد عصر طلایی آموزش سیاسی در اسلام دوران سیاستمدار بزرگ ایران خواجه نظام الملک طوسی است که با فرض دانش نیکو اعتقاد در صدر تقویت بنیان های مشرو عیت سلاطین سلجوقی برآمد و در این هدف عالمان دین اهل مدرسه و خانقاه یا عالم و عارف را با خود همراه و همرای کرد. او به درستی خاطرات ناشی از رادیکالیسم شیعه و سنی را شناسایی کرد و برای پیش گیری از فتنه یا به تعبیر محمود محمد طاها اسلام شناس معاصر سودانی "طیفیه" یا فرقه گرایی که در طول تاریخ مهمترین عامل ضربه زننده به اسلام و مسلمانان بوده است، راه اعتدال را در پیش گرفت. نظام الملک و بعدها غزالی در آموزش های خویش"راهی میانه" در میان افراط و تفریط جزم اندیشان شیعی و حنبلی پیش گرفتند. نظام‌الملک سیاست دینی مبتنی بر بردباری و تساهل را پایه ریزی کرد ونظامیه ها با این بینش شکل گرفتند و تقویت شدند. در واقع به نظر می رسد اوج شکوفایی آموزش سیاسی اسلامی و رنسانس حقیقی مسلمانان سده پنجم هجری بوده باشد نه چهارم. لازم است در اینجا از محمدین ثلاثه یا سه محمد که تدوین گر فقه سیاسی شیعه هستند،یاد کنیم: محمدبن یعقوب کلینی(متوفی329)محمدبن علی(شیخ صدوق)(متوفی381)و محمدبن حسن طوسی(460). اینان بنیانگذار نوعی دانش و بینش در جهان شیعی شدند که از جانب شیخ مفید، شیخ مرتضی، سید رضی، خواجه نصیرالدین طوسی، یوسف بن مطهرحلی، شیخ بهایی و دیگران تعقیب شد تا می رسیم به مجتهد وارسته شیخ هادی نجم‌آبادی و شیخ انصاری و آخوند خراسانی و سید حسین بروجردی و رهبر فقید انقلاب اسلامی! هر چه در فقه سیاسی و در سیاست عملی داریم، یادگار ایشان است. اینان طلایه داران انقلاب اسلامی بودند. چاووشان عقل گرا وعلم گرا و بینش مندانی که هرگز خود را منحصر و محدود به یک قالب تنگ نکردند وهمواره در زمان و با جهان و جهانیان زیستند و از رویارویی با رقیب و حریف هراس نداشتند...باری برگردیم به سر فصل های نوین و آسیب هایی که از جانب این سر فصل ها در کمین دانش و بینش ماست. نخست آنکه به نظر می رسد، این سر فصلها به وسیله کارشناسانی تهیه و تدوین شده است که سخت سر سپرده و دلباخته"دین دولتی"هستند و همان طور که رئیس جمهور محترم و خطیب توانمند با بیانی شیوا این مضمون را مطرح کردند، به همان اندازه که دولت دینی پسندیده است، دین دولتی ممکن است زیانمند و ناپسند باشد. یکی از مشخصات دین دولتی این است که به جز فقه سنتی سایر شاخه ها و رشته‌ها را کنار می زند و به عبارتی تکثر گرایی و یا پلورالیسم معرفتی را انکار می کند! می دانیم که اخباریگری بر روی هم چنین روشی داشت و در روززگار ما بعضی از جریانات دینی از جمله "مکتب تفکیک"همین روش را می پیماید. به عبارت دیگر می توان گفت مک ب تفکیک که عرفان و کلام و فلسفه و...را مردود می داند، نوعی اخباریگری نوین است! ضمن ارج نهادن به فقه سنتی و به رسمیت شناختن پاره ای از خدمات خالصانه آن به معارف دینی و تایید گفتار پاره‌ای از اسلام شناسان از جمله مارسل بوازار، اسلام شناس فرانسوی، همیلتون گیپ یا دومنیک سوردل و یا عابدالجابری، مبنی بر اینکه اساسا شناخت تمدن اسلامی در گروه شناخت فقه است یا به عبارت دیگر تمدن اسلامی تمدن فقه است( در مقابل تمدن یونانی که تمدن علم است.) لیکن این بدان معنی نیست که تک محور عمل کنیم و فقط به این شاخه بپردازیم و بقیه را بزنیم. استاد شهید مرتضی مطهری از جمله کسانی بود که هرگز نگرانی خویش را از بابت سیطره فقه بر سایر شاخه ها و شقوق پنهان نمی کرد. بزرگانی چون ابن عربی و امام محمد غزالی نیز پیشتر خطرات "اتمیسم"معرفتی را یادآوری کرده بودند و هشدار داده بودند که مبادا مطالعات مربوط به زبان شناسی و فیلولوژی و نحو و تاریخ و کلام و عرفان و فلسفه را رها کنیم و تنها به فقه بسنده کنیم. نیک می دانیم که برای نخستین بار در ایران پدر علم سیاست یعنی استاد حمید عنایت که دانش پهناورش ستودنی است، در زمانیکه مدیریت علوم سیاسی دانشگاه تهران را در آستانه سالهای 50 بر عهده داشت، اندیشه های سیاسی اسلام و افکار اندیشمندان مسلمان را وارد سر فصلهای علوم سیاسی کرد. خدایش بیامرزد. هم ایشان در مقدمه ای که بر کتابی نوشته است ،چنین می آورد: "هر دینی در تمامیت نظری و تاریخی خود از سه عنصر فراهم می آید: نخست اندیشه هایی در چیستی خدا و آفرینش انسان در کیهان و زندگی پس از مرگ و قیامت. دوم آموزش‌هایش در تعیین رفتار انسان در برابر خدا و نیایش به درگاه او و نیز روابط خود انسانها با یکدیگر...و سوم آفریده‌های نیروی اندیشه و ذوق سرآمدان جامعه پیروانش در خلال روزگاران، عنصر نخست معاد شناسی دومی شریعت و سومی فرهنگ نام دارد .آنچه دین اسلام را در میان دینهای بزرگ جهان ممتاز می کند تعادلی است که میان این عناصر برقرار است...این اعتدال در هر یک از ارکان بینش و آموزش اسلامی آشکار است...انحطاط مسلمانان در زمان ما{یک دهه پیش از انقلاب اسلامی}در کمتر پدیده ای چون برهم خوردگی مناسب میان این سه حوزه معارف اسلامی نمایان است." اسلام شناس شهیر مراکشی محمد عابدالجابری علوم و معارف در فرهنگ به گفته او عربی- اسلامی به سه دسته تقسیم می‌شوند: 1-علوم بیان شامل نحو و فقه وکلام و بلاغت که همگی بر مبنای قیاس غایب بر شاهد تکیه دارد. 2-علوم عرفان شامل تصوف، اندیشه شیعی، فلسفه اسماعیلی تفسیر باطنی قرآن،فلسفه اشراقی، کیمیاگری، جادوگری است که بر کشف و شهود و وصال و جاذبه به مثابه روش تکیه می کند. 3-و سرانجام علوم برهان است که شامل منطق و ریاضیات و طبیعات و الهیات و حتی متافیزیک است و بر ملاحظات تجربی واستنتاج عقل به مثابه روش بنا شده است. البته ایشان در ادامه به پاره ای تفاوت ها در رویکرد و یا متدولوژی تمدن غربی و اسلامی می پردازد اما جان کلامش این است که مجموعه دانش و علم ما فراهم آمده از شاخه ها و زیر شاخه های گوناگون است و فرو کاستن آن به یک زیر شاخه، چیزی جز تیشه به ریشه علوم اسلامی زدن نیست. آنچه را که جریان اخباری گری نوین دنبال می کند، صرفا پیراستن دین از فلسفه غربی و یا هرمس گرایی نیست بلکه گاهی به دلیل و یا به بهانه ی" بومی سازی"دانش و معرفت به طرزی طنزآلود و تراژیک به شیوه ای متناقض نما و پارادوکسیکال با بسیاری از ارباب معرفت اسلامی و ایرانی از فردوسی و ناصرخسرو و غزالی و ابن سینا گرفته تا مولانا وشیخ اشراق و ملاصدرا و...مخا لفت می کند و چنان متعصبانه و انحصار‌طلبانه دیگران را می زند تا آنجا که دیگر "کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند". این اخباریون مدرن تنها در عرصه نظریه پردازی ظهور پیدا نمی کنند، در همه جا هستند و به همه جا سرک می کشند. آنان با دفن جنازه ریچاردن فرای در اصفهان مخالف بودند و با حضور کلی جیمز کلاک در مشهد مخالفت کردند. اینان همان اقلیتی هستند که به تعبیر ریاست جمهور با تدبیر، برای اکثریت تعیین تکلیف می کنند و برای همه در همه جا و در همه عرصه ها ورود پیدا می کنند از فرهنگ و اقتصاد گرفته تا علوم سیاسی! ببینید اینان در سالهای پس از انقلاب چند بار کتابهای آموزش ابتدایی و متوسطه را عوض کردند و هربار هزینه پشت هزینه. این بار این گروه به سراغ دانشگاه آمده اند تا به گمان خویش طرحی نو در اندازند. بد نیست بدانیم که 115 سال پیش که مدرسه علوم سیاسی به همت مشیرالدوله در ایران دایر شد، پس از مدتی در مورد سرفصلهای دروس مدرسه جنجالی بر پا گردید. عده ای خواهان تغییر درسها و به تعبیر امروز سرفصل ها شدند؛ زیرا آن مدرسه بر موضوعاتی مانند تاریخ و دیپلماسی و روابط بین الملل تکیه می کرد در حالیکه مخالفان این موضوعات را غیر دینی می دانستند لیکن پاسخ مدیران مدرسه این بود که هدف اصلی ما پرورش دیپلمات و سیاستمدار است تا بتواند قدرت چانه زنی ایران را در محافل بین المللی بالا ببرد و از منافع ملی ایران حمایت کند. تردیدی نیست که ما می خواهیم کارشناسانی مؤمن و متعهد و خبیر و بصیر تربیت کنیم ولی نه با بازی کردن با نامهای مقدس! محمدارکون(؟) در جایی اعلام داشت که رمضان البوتی(فقیه سوری)خیال می کند که آوردن نام خدا، انسان را خداشناس می کند، این لازم است اما کافی نیست! گمان می کنم مقصود و منظور مرا 9 سده پیش سنایی غزنوی به نغز ترین شیوه بیان کرده است: به هرچ از راه دور افتی چه کفر آن حرف و چه ایمان به هرچ از دوست وامانی چه زشت آن نقش و چه زیبا سخن کز بهر دین گویی چه عبرانی چه سریانی مکان کز بهر حق جویی چه جابلقا چه جابلسا زبان مختصر عقلان ببند اندر جهان بر من که تا چون خود نخوانندم حریص و مفسد و رعنا به هرچ از اولیا گویند"رزقنی"و"وفقنی"/ به هرچ از انبیا گویند آمنا و صدقنا علی اکبر امینی

۰ ۰

مجتبی مقصودی

دکتر مجتبی مقصودی

دانشیار رشته علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

عمومی

گفتگو و هم اندیشی

مقالات

اخبار

نقد، نظر و بررسی

کتاب

دست نوشته ها

۲ مطلب با کلمه‌ی کلیدی «علی اکبر امینی» ثبت شده است

سومین پیش‌ نشست همایش کورش بزرگ برگزار می‌شود:

نامه استاد علوم سیاسی به روحانی؛ "سیاست زدگی علوم سیاسی"