خردنامه همشهری، شماره 20، آبان 1386مجتبی مقصودیمقدمه ژورنالیسم Journalism یا روزنامه‌نگاری علاوه برشاخص های معمول ، با دو مؤلفه: حرفه‌ای بودن و طیف وسیع و متنوع مخاطبان مورد شناسایی قرار می‌گیرد. زمانی روزنامه‌نگاری؛ یک سویه، محدود و معطوف به انتشار مکتوب، زمانمند گزارش، اخبار و حوادث و تجزیه و تحلیل آنها بود و خصلت طبع و نشر و تعهد به دوره زمانی انتشار اعم از روز، هفته و ماه، مبنای ارزیابی آن قلمداد می‌شد، حال آنکه در حال حاضر با گسترش عرصه ژورنالیسم به رادیو، تلویزیون، شبکه‌های اینترنتی و وبلاک‌ها طیف وسیعی از ژورنالیسم امکان ظهور و بروز یافت و در این میان ژورنالیسم قومی همچون ژورنالیسم شهروندی، حرفه‌ای، فلسفی با دیگر انواع آن یعنی سایبر ژورنالیسم، فتوژورنالیسم و ژورنالیسم تلویزیونی با بهره‌گیری از ابزار و تفکیک‌های نوین به گردآوری، تجزیه و تحلیل و ارائه اخبار حوادث جاری، روزنامه‌ها و مسائل در اشکال و شیوه‌های خاص خود می‌پردازند. خردنامه همشهری، شماره 20، آبان 1386ژورنالیسم قومیژورنالیسم قومی نیز در میان دیگر انواع ژورنالیسم ناظر بر تلاش مطبوعاتی ـ رسانه‌ای نخبگان فکری سیاسی و فرهنگی گروه‌های اقلیت قومی است که با هدف اطلاع‌رسانی، تحلیل مسائل و تبیین رویدادها به ویژه تحکیم هویت و بنیان‌های گروهی، بیان مسائل و مشکلات خاص گروه و ایجاد تمرکز برای طرح تقاضاهای گروه پا به عرصه وجود می‌گذارد و مهمترین دغدغه و مرکز ثقل توجه این ژورنالیسم در ابعاد خبری تحلیل، تفسیری، تبینی و تصویری مسائل خُرد و کلان گروه قومی است.رشد و گسترش پدیده‌ای به نام ژورنالیسم قومی در چند دهة اخیر و از جمله ژورنالیسم مجازی قومی محصول انقلاب تکنولوژیک در عرصه‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی و کاهش هزینه‌های ارتباطی است که علی‌رغم محدودیت‌های فراوان دولتی موفق به گسترش فعالیت‌های مطبوعاتی ـ رسانه‌ای شده است. فضای مساعد بین‌المللی و داخلی در یک دهه اخیر به ویژه حمایت جامعه بین‌المللی از امواج دموکراسی‌خواهی و دموکراسی‌سازی و تحولات نسبتآ موفق منطقه‌ای در کنار تشدید محرومیت نسبی که از طریق ابزارهای نمایشی به ویژه فتو ـ سایبرژورنالیسم قومی بیش از گذشته جلوه و نمود یافته است و عملاً طیف وسیعی از جمعیت گروه قومی اعم از باسواد، کم‌سواد و بی‌سواد را تحت تأثیر خود قرار داده است، ژورنالیسم قومی را وارد مرحله جدیدی از حیات خود ساخته و از فرصت‌های بی‌بدیلی برخوردار نموده است. در حال حاضر حد و مرز ژورنالیسم قومی علاوه بر مطبوعات و رسانه‌های محلی، در مطبوعات دانشجویی، مطبوعات سراسری و حتی فراتر از آن رسانه‌ها و مطبوعات منطقه‌ای تجلی و گسترش یافته است. سایبرژورنالیسم مجازی نیز در خدمت ژورنالیسم قومی عرصه گسترده‌تر و نامحدودتری را فراتر از ژورنالیسم سنتی فراروی نخبگان فکری ـ فرهنگی و سیاسی گروه‌های قومی گشوده است که امکان تطبیق، سازه‌واری و انعطاف نخبگان ژورنالیست و ژورنالیست‌های قومی را با محیط محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را فراهم ساخته است.ژورنالیسم قومی؛ نقد بیرونی و درونیارزش‌گذاری ژورنالیسم و آثار ژورنالیستی کار ساده‌ای نیست و بسته به منظر، رویکرد و جایگاه افراد و نهادها متفاوت می‌تواند ارزیابی گردد. در حالی که جامعه علمی ـ دانشگاهی آثار و ادبیات ژورنالیستی را عامه‌پسند، غیرقابل اتکاء و استناد می‌داند، توده‌ها از جذابیت‌های خبری، تحلیلی و بصری آن بهره‌مند هستند. به علاوه، چنانکه نخبگان خارج از قدرت از ژورنالیسم به عنوان ابزار نظارتی ـ کنترلی و افشاگرانه یاد می‌کنند و خواستار حق دسترسی به اطلاعاتی دولتی، محرمانه ماندن منابع کسب اطلاعات و رعایت حق آزادی مطبوعات و رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم دموکراسی‌اند؛ دولتمردان، نخبگان حاکم و مراجع قدرت و یا نزدیک به قدرت از تعهد اخلاقی ـ سیاسی، رعایت خط قرمزها از سوی روزنامه‌نگاران و نظارت بر مطبوعات سخن به میان می‌آورند.کارویژه‌های ژورنالیسم قومیبه لحاظ محتوا و مضمون، ژورنالیسم قومی چند کارویژه را توأماً یا به صورت مجزی، اعلام شده و نشده پیگیری می‌نماید.اولین کارویژه ژورنالیسم قومی طرح تقاضاهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در قالب عکس، فیلم، خبر، گزارش، تحلیل و تفسیر و تبیین است. در عرصه فرهنگی تأکید بر آموزش زبان محلی، انتشار مطبوعات و رسانه‌های بومی، تأسیس دپارتمان‌های دانشگاهی و موسیقی محلی، نام‌گذاری فرزندان با فرهنگ و گویش قومی و در عرصه سیاسی تقاضای سهم بیشتر و یا مناسب‌تر از قدرت سیاسی و مدیریت‌ها در سطوح ملی و محلی و به لحاظ اقتصادی توسعه متعادل‌تر امکانات اقتصادی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای و توسعه ناموزون.دومین کارویژه ژورنالیسم قومی تولید، بازتولید و توزیع مؤلفه‌های مستقل هویتی و برجسته‌سازی خرده‌فرهنگ‌های قومی در درون جامعه ملی و یا حتی در سطح کشورهای منطقه است. برکشیدن تاریخ قومی، بکارگیری واژه‌ها و ادبیات خاص، متفاوت و تأکید بر برخی اصطلاحات، کلمات و مراسم و مناسک می‌تواند ضمن کارکردهای مثبت به وجهی فاصله معناداری را در میان جامعه ملی ایجاد نماید.هر چند برخی از صاحب‌نظران ژورنالیسم قومی را منحصراً تریبون طرح درخواست‌ها و مطالبات توده‌ها از زبان نخبگان می‌دانند که گاه به صورت ابزاری و غیرواقعی این تقاضاها و افکار ساخته و پرداخته و دستکاری می‌شوند.در کنار ”نقش مطالباتی“ ، ژورنالیسم ـ فتوژورنالیسم و سایبرژورنالیسم قومی گاه نقش و کارکرد تهیجی ـ انگیزشی توده‌های قومی را برعهده می‌گیرند و خود پیشتاز بسیج برای اقدام سیاسی می‌گردند.سخن آخرمشخصاً، همچون همه حوزه‌ها و مراجع فکری و سیاسی در میان ژورنالیسم قومی نیز با طیف گوناگونی از نیروها و عناصر، واقع‌بین، میانه‌رو و رادیکال مواجه هستیم. که کم‌وبیش در میان ژورنالیسم قومی داخلی نیز قابل رهگیری است که خود نیازمند پژوهش مستقل از طریق بهره‌گیری از تکنیک تحلیل محتوای مطبوعات قومی موجود در دوره خود هستیم.با توجه به طیف نیروها، محتوا و جهت‌گیری ژورنالیسم قومی، کارکردهای ژورنالیسم قومی می‌تواند متفاوت ارزیابی گردد. در حالی که برخی ایران‌گرایان با سوءظن و تردید فراوان هرگونه فعالیت ژورنالیسم قومی را در انواع و اقسام مختلف آن موجب مرزبندی‌های ساختگی، دامن‌زدن به تقاضاهای غیرواقعی، تشدید سوءتفاهمات، جعل تاریخ و مخدوش ساختن پیشینه مشترک ملی می‌دانند و در طول یکصد سالة اخیر بعضاً مورد سوءاستفاده بیگانگان قرار گرفته است؛ برخی دیگر از عناصر واقع‌گرا، ضمن پذیرش تکثر فرهنگی ـ اجتماعی در سطح جهان و ایران، بستن باب ژورنالیسم قومی را جز ایجاد قهرمان‌پروری و زیرزمینی‌سازی و یا مجازی‌سازی فعالیت آنها ندانسته و ضرورت توجه به بسترهای سیاسی، اجتماعی فرهنگی و اقتصادی رشد و گسترش این پدیده را ضروری می‌دانند و مدیریت سیاسی کشور را مهمترین عنصر کارساز در اداره جامعه چندقومی و تدبیر ژورنالیسم قومی ارزیابی می‌نمایند. از این منظر ایجاد فضای گفتگو، مفاهمه، تساهل و مدارا مهمترین بستر نزدیکی گروه‌های قومی در یک جامعه متکثر بوده و ژورنالیسم قومی می‌تواند با توجه به وجود مکانیزم‌های نظارتی و تعامل چندسویه با توده‌های قومی از یک سو و مراجع و منابع قدرت دولتی از سوی دیگر در خدمت کاهش سوءتفاهمات موجود و اعتلای جامعه و زندگی بهتر برای آحاد مملکت باشد.خردنامه همشهری، شماره 20، آبان 1386