(این مقاله قبلا از سوی نگارنده - مجتبی مقصودی- در دوماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 149، 150- بهمن و اسفند 1378 منتشر شده بود و مجددا در سایت آذری ها http://www.azariha.org/ مورد بازنشر قرار گرفت.

این مقاله علیرغم گذشت 22 سال از نشر اولیه از انسجام ساختاری و قوت استدلال و تحلیل برخوردار است.)  

 

نظریه استعمار داخلی و توسعه ناموزون در تحلیل منازعات قومی 

مجتبی مقصودی

 

     منازعات قومی در سطح جهان پس از یک دوره روند نزولی، از دهة 1980 شتاب جدیدی یافت. اگر فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و یوگسلاوی را اوج ستیزه‌های قومی در آخرین دهة سدة بیستم بدانیم، بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان رشته‌های مختلف علوم اجتماعی از منظر خاص خویش سعی در تحلیل و تبیین این درگیری‌ها داشته‌اند. دست‌اندرکاران رشتة اقتصادی سیاسی نیز در جهت درک چرایی بروز این بحران‌ها نظریات گوناگونی از جمله نظریة «استعمار داخلی»، نظریة «توسعة ناموزون و نابرابری‌های منطقه‌ای»، نظریة «گزینش عقلانی» و ‌نظریة «مرکز ـ پیرامون» را مطرح کرده‌اند که در این جا به دو نظریة اول می‌پردازیم و در فرصتی دیگر دو نظریة بعدی را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

نظریة استعمار داخلی

 

    نظریه‌پردازان استعمار داخلی(١) در تئوریزه کردن مباحث و نیز تعمیم روابط نابرابر میان استعمارگران و مستعمرات به حوزة مناسبات داخلی، وامدار اصطلاح «استعمار» به معنای کلی و کلاسیک آن می‌باشند. استعمار در مفهوم کلاسیک، ناظر به استعمار داخلی با گسترش‌طلبی‌های اروپایی‌ها در سرزمین آسیایی، آفریقایی و آمریکایی بوده که از قرن پانزدهم آغاز شده و عملاً اقتصاد و سیاست جهانی را تحت تأثیر قرار داده است.(٢) استعمارگران اروپایی اعم از پرتقالی، اسپانیایی، بلژیکی، هلندی، انگلیسی و فرانسوی از راه غلبه، کاربرد زور و خشونت با تحت انقیاد در آوردن مردمان بومی، محدود کردن تحرک اجتماعی و سیاسی و تحقیر فرهنگی آنها و استقرار روابط مهتر ـ کهتری، به استثمار مردمان بومی و غارت مواد خام سرزمین‌های یاد شده پرداختند و با فتح بازارهای محلی، روند انقلاب صنعتی و توسعة اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در کشورهای خود را سرعت بخشیدند.(٣)

در آستانه عید سعید قربان، اولین دفتر منطقه ای انجمن علوم سیاسی ایران با حضوراعضاء هیات مدیره انجمن علوم سیاسی در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی – واحد تبریز، در چهارم آبان ماه 1391 افتتاح شد. در افتتاح دفتر شمال غرب انجمن علوم سیاسی ایران علاوه بر دکتر قاسم افتخاری، دکتر مجتبی مقصودی، دکتر حسین سلیمی و دکتر طاهره ابراهیمی فر به عنوان هیات مدیره انجمن؛ دکتر مهدی زاده (مدیر گروه علوم سیاسی واحد علوم و تحقیقات تبریز)، دکتر سرمست (مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه پیام نور تبریز)، دکتر عزیزجوان پور رییس قبلی واحد علوم و تحقیقات آذربایجان شرقی، حجت الاسلام کمال خداده رییس کتابخانه مرکزی تبریز و جمعی از اساتید، پژوهشگران و دانشجویان استان نیز حضور داشتند.     این دفتر که به صورت پایلوت راه اندازی شد مسئولیت آغاز فعالیت های علمی- پژوهشی و ظرفیت سازی و تعمیق دانش سیاست  به مثابه یک علم را در سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل در هماهنگی با دفتر تهران بر عهده خواهد داشت. مسئولیت موقت این دفتر در حال حاضر به آقای دکتر مهدی زاده سپرده شد تا تمهیدات لازم برای جذب استادان و فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد و بالاتر از کل دانشگاه های سه استان را در این دفتر پیش بینی و اجرایی نماید.      مسئولین انجمن علوم سیاسی ایران امیدوارند، این گام مهم و اولیه، درمراحل بعد با تثبیت و تصویب از سوی مجمع عمومی قرین شود و بدین ترتیب به یکی از اهداف انجمن در گسترش فعالیت های علمی، آموزشی و پژوهشی در اقصی نقاط کشور جامعه عمل پوشانده شود.     شایان ذکر است که ساعاتی قبل از افتتاح دفتر شمال غرب، اعضاء هیات مدیره انجمن در نشستی علمی با عنوان " تحلیل تحولات خاورمیانه" با حضور در جمع کثیری از اساتید، دانشجویان، علاقمندان و اصحاب رسانه های محلی به ارائه سخنرانی و سپس پرسش و پاسخ پرداختند. قبل از آغاز سخنرانی ها نماهنگ زیبایی از فعالیت های 9 ساله انجمن و گزارشاتی از سوی دکتر مجتبی مقصودی رییس انجمن علوم سیاسی و آقای مهدی زاده رییس گروه علوم سیاسی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی تبریز ارائه شد.

با حضور و مشارکتابوالفضل دلاوری، کاوه بیات، مجتبی مقصودی، داریوش رحمانیان و محمدسالار کسراییخانه اندیشمندان علوم انسانیخیابان استاد نجات الهی، نبش ورشوپنجشنبه 27 مهر 1391 ساعت 9 تا 12

متن سخنرانی در همایش:  امنیت منطقه ای در پرتو تحولات جهانی: تحلیل علمی دگرگونی های خاورمیانه                                                              روزنامه اعتماد، س10، ش2516، 20 مهر1391، صص 1و2       خاورمیانه و شمال آفریقا به مثابه پرآشوب ترین منطقه دنیا، در دو سال اخیرآبستن حوادث جدید و گسترده ای بوده است که کمتر ناظر و تحلیگر سیاسی تا چند سال قبل آن را پیش بینی می کرد. جنس و ماهیت این تحولات متفاوت از فضای قطبی منازعه اعراب و اسراییل و جدال در عرصه نخبگی در پنج دهه گذشته، به سطوح مختلف جامعه به ویژه طبقه متوسط، تحصیلکرده، جوان و شهری کشیده شد که همسو با تاثیرات نمایشی وسایل ارتباط جمعی و بهره گیری از شبکه های اجتماعی، دومینوی فروپاشی و سرنگونی نظام های سیاسی را در تونس، مصر، لیبی و یمن را رقم زده و با ایجاد تکانه های شدید در ساختار سیاسی نظام های اقتدارگرای سنتی همچنان در حال پیش روی است و بنظر نمی رسد گرد وغبار ناشی از این تحولات فروکش کرده باشد و برخی شواهد و قرائن حاکی است که طوفان های سهمگین دیگری در راه است و کشورهای نظیر سوریه و بحرین از این طوفان در امان نخواهند بود.      اگر مهمترین عامل پوست اندازی جدید خاورمیانه را متاثر از "شکاف های ساختاری و تحمیلی" در همه عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به ضرر طبقات و اقشار فرودست جامعه بدانیم، این شکاف در عرصه فرهنگی و آگاهی های اجتماعی روند متفاوت و معکوسی را به نفع اقشار، طبقات و گروههای حاشیه ای طی نمود؛ به شکلی که واماندگان از انقلاب در عرصه های اطلاعاتی و ارتباطی و نیز فهم دنیای به شدت متحول جدید "حکومتگران سنتی" در کشورهای خاورمیانه هستند که ناهمزمانی و ناهمخوانی شیوه حکومتگری خود را با انتظارات شهروندی و گروهی به عینه مشاهده می نمایند.      عدم تطبیق ذهنی دولتمردان سنتی با شرایط عینی و واقعی و تحولات فزاینده و جاماندگی فرهنگی و اجتماعی ، به ویژه عدم درک درست از جابجایی منابع قدرت به همراه منافع مشخص سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به انعطاف ناپذیری و عدم سازواری حاکمان سنتی در برابر نیروهای جدید اجتماعی بالنده انجامید؛ تا جایی که عدم تمهید راهبرد متناسب و در عین حال پاسخگو و مسئولیت پذیر، سقوط این حاکمان را یکی پس از دیگری به دنبال داشت.

همزمان با برگزاری ششمین همایش سالانه انجمن علوم سیاسی ایران، " کتاب ایران، سیاست، آینده شناسی" رونمایی و در معرض فروش گذارده خواهد شد.                                                                                                                               این کتاب به اهتمام دکتر مجتبی مقصودی دبیر علمی همایش ملی "ایران، سیاست، آینده شناسی" تدوین و آماده سازی شده است و جمعی از صاحبنظران و پژوهشگران از دانشگاه های مختلف در تدوین فصول  و مقالات آن سهیم بوده اند. در حال حاضر به نام انجمن علوم سیاسی ایران و از طرف نشر دانشگاهی به زیور طبع آراسته شد. این کتاب به قطع وزیری بزرگ در 622 صفحه به قیمت 150000 ریال در روز پنجشنبه بیستم مهرماه در خانه اندیشمندان علوم انسانی به علاقمندان عرضه خواهد.    مجموعه مقالات همایش «ایران، سیاست، آینده‌شناسی» در پنج بخش شامل؛ نظریه‌ها و روش‌های آینده‌شناسی، آینده آموزش و پژوهش علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در ایران، آینده‌شناسی سیاست داخلی، آینده‌شناسی سیاست خارجی، آینده‌شناسی مطالعات راهبردی  و 27 فصل و مقاله سازماندهی شده است     بخش اول به حوزه «نظریه و روش‌های آینده‌شناسی» اختصاص یافته است و تاریخچه روش‌ها و تکنیک‌های آینده‌شناسی و ارتباط آن با علم سیاست در هفت فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم کتاب، آینده آموزش و پژوهش علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در ایران، دستمایه تدوین چهار مقاله از فصول 8 تا 11 شده است. بخش سوم کتاب با عنوان «آینده‌شناسی سیاست داخلی» نشانگر تلاش استادان و پژوهشگران علوم سیاسی در تبیین و تعمق زاویه‌های مختلف آینده‌نگری در عرصه‌های مختلف سیاست داخلی است. بخش چهارم کتاب که بیشترین تعداد مقالات را نیز به خود اختصاص داده «آینده‌شناسی سیاست خارجی» است. بخش چهارم کتاب که بیشترین تعداد مقالات را نیز به خود اختصاص داده «آینده‌شناسی سیاست خارجی» است.    پشت جلد کتاب "ایران، سیاست، آینده شناسی"      علم سیاست پیشگام درعرصه نوآوری و مدیریت سیاسی جوامع، با خلاقیت های بین رشته ای تلاش دارد تا علاوه بر تحلیل و تبیین وقایع و رویدادهای مرتبط با حوزه های مختلف سیاسی، به تبعیت از روش ها و تکنیک های آینده شناسی به پیش بینی و برآورد آینده بپردازد. ظرفیت های نظری و تجربیات گرانسنگ علوم سیاسی فراتر از حصر در گذشته گرایی صرف و محدود ماندن در حوزه توصیف و تبیین، به ویژه در دو دهه اخیر نشان داده است که به عنوان علمی پویا، جامع و انعطاف پذیر از قدرت پیش بینی و تاثیرگذاری بر جریانات و تحولات آینده برخوردار است؛ مجموعه مقالات کتاب " ایران، سیاست، آینده شناسی" محصول چنین رویکردی است.

«امنیت منطقه ای در پرتو تحولات جهانی: تحلیل علمی دگرگونی های خاور میانه»ششمین همایش سالانه انجمن علوم سیاسی ایران با عنوان «امنیت منطقه ای در پرتو تحولات جهانی: تحلیل علمی دگرگونی های خاور میانه»، بیستم مهرماه 1391 در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار خواهد شد. پیش ­نویس برنامه همایش «امنیت منطقه ای در پرتو تحولات جهانی: تحلیل علمی دگرگونی های خاور میانه»زمان: پنجشنبه20/7/1391 مکان: خانه اندیشمندان علوم انسانی _ سخنرانی رئیس انجمن علوم سیاسی- دکتر مجتبی مقصودی ( 9:00) _ سخنرانی دبیر کارگروه علوم سیاسی خانه اندیشمندان علوم انسانی- دکتر علی اصغر قاسمی (9:10) _ گزارش دبیر علمی همایش- دکتر سیدمحمدکاظم  سجادپور  ( 9:20)  نشست افتتاحیه:چیستی و ماهیت تحولات خاور میانه(9:30- 11:30 ) 1. ماهیت تحولات اخیر در خاور میانه – دکتر قاسم افتخاری2. تحولات خاورمیانه وگرایشات جدید در اخوان المسلمین – دکتر داود فیرحی3. برده مزلویی، نگاهی به ماهیت و چیستی بحران‌ها در خاورمیانه- دکتر حمیدرضا ملک محمدی4. حکمرانی آناکرونیستی:الگویی مفهومی برای فهم ماهیت و آهنگ تغییر در جهان عرب- دکتر قدیر نصری5. تعارض منافع و جدال تفاسیر ایران و آمریکا در فهم ماهیت تحولات اخیر خاورمیانه- دکتر علی کریمی مله6. مسائل جنسیتی در جامعه اطلاعاتی خاور میانه – دکتر طاهره ابراهیمی فر

صبح پنجشنبه دوم شهریور، به اصرار خبرنگار شبکه برون مرزی صدا و سیما و گلایه از عدم مصاحبه  بسیاری از همکاران دانشگاهی و برای خلاصی از یک خبرنگار سمج،  به  دو سوال در ارتباط با برگزاری جنبش عدم تعهد پاسخ دادم، ولی تلاش کردم به عنوان معلمی که سال ها درس سیاست خارجی ایران در رشته علوم سیاسی تدریس می نماید، واقع بینانه پاسخ بگویم و علیرغم تلاش مصاحبه کننده برای القاء برخی پاسخ ها، از طرح مباحث شعاری و یا ادبیات تند و سلبی بپرهیزم و در تله سوالات پاسخ گونه و جهت دار قرار نگیرم.     چند نکته را تاکید کردم. اول: برگزاری اجلاس عدم تعهد در تهران فرصت مناسبی برای تعامل ایران  با نظام بین الملل فراهم می سازد. دوم: اهداف و کارکردهای جنبش بعد از فروپاشی نظام دوقطبی  نیازمند بازبینی است که تاکنون بدین مهم پرداخته نشده است و سوم اینکه نقطه نظرات ابرازی، دیدگاه های شخصی بنده بوده و از درج نام رییس انجمن علوم سیاسی ایران بپرهیزید، و حداکثر به عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی بسنده نمایید.    در انتشار متن این مصاحبه در سایت رسمی خبر برونمرزی و سایت رادیو دری ایران، ادبیات گفتگو در مواردی جنبه سلبی یافته و تحریف شد، به علاوه علیرغم تاکید چند باره، به درج مسئولیت بنده در انجمن مبادرت شد.    علیهذا، ضمن ابراز ناخرسندی نسبت به این عملکرد و تبری جستن از محتوای این مصاحبه، لازم به یادآوری می دانم؛ اخلاق و تعهد حرفه ای و وفاداری به متن گفتگو بدیهی ترین مسئولیت اهالی مطبوعات و رسانه است. این تحریف و دستکاری که شاید از نظر سردبیران ناچیز و جزیی باشد نتیجه ای جز ازدست رفتن اعتماد نسبت به این رسانه ملی را به دنبال نخواهد داشت و امثال بنده را در مصاحبه ها محتاط تر خواهد کرد.

در اقدامی متفاوت با سال های گذشته هیات مدیره انجمن علوم سیاسی ایران امسال ضیافت افطار را پذیرای دانشجویان فعال دکتری، کارشناسی ارشد و کارشناسی انجمن بوده اند. این مراسم که در یکشنبه مصادف با بیست و سومین روز ماه مبارک رمضان (بیست و دوم مرداد 1391)  برگزار شد، دانشجویانی از دانشگاه های تهران حضور داشتند که در سال های اخیر بدون کمترین چشم داشتی بخشی از اوقات ارزشمند خود را در اختیار فعالیت های داوطلبانه انجمن قرار دادند.    انجمن علوم سیاسی ایران در ماه های اخیر با افزایش بهره گیری از ظرفیت های دانشجویان علاقمند، مرحله جدیدی از فعالیت های انجمن را رقم زد که چشم انداز آن گسترش و تعمیق فعالیت های این نهاد علمی و آموزشی خواهد بود.     قبل از مراسم افطار هیات مدیره انجمن در سی امین جلسه هیات مدیره در دوره چهارم خود، با حضور مهمانانی چند از تعدادی از دانشگاه های کشور نحوه همکاری، تعامل و انعقاد تفاهم نامه های علمی- پژوهشی و آموزشی فیمابین را مورد طرح و بررسی قرار داد.

تبریک آغاز به کار سایت کمیته جامعه شناسی سیاسی انجمن علوم سیاسی ایران    شش ماه پس از شروع  فعالیت کمیته جامعه شناسی سیاسی انجمن علوم سیاسی ایران، سایت این کمیته از هشتم مرداد ماه 1391 فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. در راه اندازی این سایت از خدمات فنی آقای محمد مهدی فرهنگی کارشناس ارشد علوم سیاسی و همکار محتوایی خانم شقایق حیدری دانشجوی دکتری علوم سیاسی بهره برده شد.    کمیته جامعه شناسی سیاسی در زمره پنج کمیته تخصصی انجمن علوم سیاسی است که با عضویت اساتید برجسته و صاحب نام کشور چون؛ دکتر احمد نقیب زاده از دانشگاه تهران، دکتر علیرضا ازغندی از دانشگاه شهید بهشتی، دکتر ابوالفضل دلاوری از دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر علی مرشدی زاد از دانشگاه شاهد، دکتر قدیر نصری از دانشگاه خوارزمی، دکتر عبدالامیر نبوی از پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، دکتر محمد توحیدفام از دانشگاه آزاد اسلامی، دکتر سالار کسرایی از پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی و دکتر مجتبی مقصودی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان دبیر علمی و خانم حیدری به عنوان دبیر اجرایی این کمیته تشکیل شده است و در طول مدت کوتاه فعالیت خود، سه جلسه کمیته و دو جلسه نقد و بررسی کتاب برگزار نموده است.    نقد کتاب " درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی " اثر دکتر احمد نقیب زاده و کتاب " درآمدی بر جامعه شناسی تنوع قومی: مسایل و نظریه ها" دو کتابی است که با حضور نویسندگان در دفتر انجمن مورد نقد وبررسی قرار گرفته است.     راه اندازی سایت کمیته جامعه شناسی سیاسی به آدرس: http://www.polisocial.ir/  تلاشی ارزشمند در راستای گسترش شبکه اطلاع رسانی از سوی انجمن علوم سیاسی ایران و این کمیته تخصصی تلقی شده که با تکمیل، ارتقاء و فعال سازی بخش های مختلف این سایت قطعا سایت قابل اعتنا و مورد استفاده ای از سوی اصحاب علاقمندان و پژوهشگران حوزه سیاست و جامعه شناسی ارزیابی می شود.    هیات مدیره انجمن علوم سیاسی ایران ضمن تبریک به خانواده بزرگ دانش سیاسی و به ویژه به همه اعضاء محترم انجمن برای برداشتن این گام ارزشمند و ابراز خرسندی و آرزوی توفیق برای دست اندرکاران و فعالان این سایت و اعضاء کمیته جامعه شناسی سیاسی امیدوار است کمیته های تخصصی دیگر انجمن نیز با راه اندازی تارنمای اختصاصی به اطلاع رسانی اخبار کمیته های تخصصی و حوزه علمی و پژوهشی مربوطه اقدام فرمایند. روابط عمومی انجمن علوم سیاسی ایران

دانشجویان دکتری در نشست دوستانه با مسئولین انجمن       مسئولین انجمن علوم سیاسی ایران عصر سه شنبه 27 تیرماه پذیرای دانشجویان دکتری از دانشگاه های مختلف تهران بودند. این نشست دوستانه که به منظوربهره مندی از ظرفیت ها و توان علمی- اجرایی دانشجویان دکتری و نیز در راستای دستیابی به اهداف، برنامه ها و تحقق کار جمعی پیش بینی شده بود پس از دو ساعت بحث و گفتگو و تبادل نظرخاتمه یافت.    این جلسه که با حضور سه عضو هیات مدیره و با خیرمقدم به دانشجویان آغاز گردید، پس از طرح مباحث مقدماتی و درخواست نقد و نظر و راهکارهای تقویت مشارکت از سوی رییس، نایب رییس و بازرس انجمن؛ دانشجویان دکتری دانشگاه های تهران، علامه طباطبایی، شهید بهشتی، آزاد اسلامی و پژوهشگاه علوم انسانی به طرح نقطه نظرات خود در ارتباط با کم و کیف کارکرد فعلی انجمن و چشم انداز فعالیت آن پرداختند.    نشست عملا به دو بخش سازماهی شد؛ بخش اول شناسایی نقاط ضعف و قوت و آسیب شناسی فعالیت های انجمن از منظر دانشجویان دکتری بود که به صورت دوستانه، صریح و فارغ از تعارفات مطرح شد. در بخش دوم نشست راه های تقویت همکاری و بهره گیری از ظرفیت های دانشجویان دکتری در اداره سایت اطلاع رسانی انجمن به ویژه تولید اطلاعات ، فعال سازی بخش انگلیس سایت، انتشار خبرنامه الکترونیک، اختصاص برخی پنل ها درهمایش ها به دانشجویان دکتری و راه اندازی همایش دانشجویی، راه اندازی کمیته دانشجویان دکتری، حمایت از پروژه های مطالعاتی دانشجویی، پیوند با انجمن های علمی دانشگاه ها و اخذ پروژه های مطالعاتی و گسترش محدوده جغرافیایی همایش ها، کارگاه ها و دفاتر انجمن در شهرستان های مختلف کشور مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت و تصویب شد با مشارکت دانشجویان دکتری علاقمند به این فعالیت ها، این ایده ها صورت عملیاتی بخود بگیرد. در خاتمه نشست مقرر شد در راستای عملیاتی کردن مصوبات این جلسه، در ماه رمضان نشست دیگری دانشجویان دکتری به صرف افطار در دفتر انجمن برگزار شود.