مصاحبه اختصاصی دکتر مجتبی مقصودی

با کانال تلگرامی جامعه شناسی حوزه عمومی در خصوص تاب آوری اجتماعی جامعه ایرانی

"چیستی و کارکردهای قدرت تاب آوری اجتماعی و ملی؛ از نظر تا عمل" 

تعریف مفهومی: تاب آوری یا Resilience به مثابه توانایی بقا، پایداری، ایستادگی، انعطاف و سازواری در برابر فشارها، هجمه ها، سختی ها و ناملایمات اعم از طبیعی و غیرطبیعی تعریف می شود. این تاب آوری در سطوح مختلفی از جمله سطح فردی، خانوادگی، گروهی، حزبی، نژادی، قومی، مذهبی، دینی و ملی قابل شناسایی و بحث و فحص است و گاه این سازه واری برای بقاء، ناخواسته و خواسته تاثیرات و تغییرات کوچک و بزرگی را در شکل، ماهیت و اجزاء بدنبال دارد و مرز نهایی این تاب آوری؛ آستانه تحمل، شکنندگی و فروپاشی است. 

تاب آوری با دو مفهوم "پایداری" و "انعطاف" بصورت تواما همبسته و معنی و مفهوم می یابد. در این تعریف تاب آوری مرزهای محدود و شکننده و تقلیل گرایانه ی مقاومتResistance را در هم می نوردد؛ چرا که، در حالی که مقاومت دربرگیرنده وجوه سخت افزاری است؛ در مفهوم پایداری این مقاومت با عقلانیت انعطافی و انعطاف عقلانی پیوند می خورد. در این رویکرد انعطاف پذیری و سازواری، بخشی از سازوکار بقاء و محصول درایت، آینده نگری و فداکاری است، قبل از آنکه صدای خرد شدن استخوان های ملی، اجتماعی و اقتصادی شنیده شود!

تاب آوری مفهومی بین رشته ای: تاب آوری مفهومی بین رشته ای است. در حالی که هر رشته ای از علوم، ادراک خاصی از تاب آوری را نشانه می رود، ولی به لحاظ فراوانی بیشترین کارکرد و کاربرد مفهوم تاب آوری در حوزه "روانشناسی و علوم تربیتی-پزشکی" و سپس در "حوزه اقتصادی و محیط زیست" بوده و به مرور زمان به همه حوزه ها و ساحت های زندگی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مدیریت شهری تسری یافته است؛ در عین حال فراموش نکنیم مفهوم تاب آوری در علوم فنی و مهندسی به مثابه مقاومت و سازگاری سازه ها و مواد در برابر سایش و فرسایش و نیز فشارهای مستمر و مقطعی در سطوح مختلف اعم از فولادی و بتنی تعریف می شود. در حال حاضر این مفهوم بصورتی گسترش یابنده و فراگیر در همه حوزه ها از زندگی فردی تا نهاد خانواده، دولت، نهادهای مدنی و نخبگان را دربرمی گیرد.

سویه های تاب آوری: تاب آوری در عمل حداقل دو سویه دارد. در یک سویه آن فشارها، هجمه ها، ناملایمات، حوادث طبیعی و غیر طبیعی، مترقبه و غیر مترقبه، تعمدی و سهوی قرار دارد؛ در سویه دیگر آن توانایی بقاء، ماندگاری، استقامت و ظرفیت سازواری قرار دارد.گاه علاوه بر دو سویه ی این محور مختصات، عوامل مداخله گر و متغیرهای ناخواسته دیگری نیز قرار دارند که ظرفیت تاب آوری را کاهش و افزایش می دهند و مدل کنشگری در فرایند تاب آوری را به بیش از دو ضلع افزایش می دهد. در حوزه های علوم اجتماعی و سیاسی این عوامل، متغیرهای ناخواسته ای اند که بر تشدید و یا تخفیف تاب آوری موثرند. همچنان که همزمانی و ناهمزمانی عوامل فشار و تاثیرگذار نقش بسزایی در تاب آوری ایفا می نماید. مثلا پدیده جهانی شدن، گسترش ابزارهای رسانه ای و آموزش های کاربردی می تواند بر این روند تاثیرگذار بوده و نقش مشدده و مخففه داشته باشد.

منابع موثر بر تاب آوری: منابع موثر بر تاب آوری ملی تک بعدی و تک ساحتی نبوده و خلل در هر یک از ساحت ها و اجزاء می تواند روند تاب آوری را دچار شکاف و اخلال و فروپاشی سازد. اصولا سرمایه ها و داشته ها در همه حوزه ها اعم از مادی و معنوی مهمترین عنصر موثر بر تقویت فرایند تاب آوری و پایداری ملی و اجتماعی است.سرمایه های مشترک فرهنگی، تاریخی و هویتی؛ فرهنگ سیاسی غنی و قوی؛ سرمایه های اقتصادی اعم از پس اندازهای مالی تا توسعه اقتصادی - اجتماعی و اعتبارات خارجی؛ تعلق خاطر ملی و هم پیوندی میان دولت و ملت، وجود رهبران سیاسی و نخبگان فکری_ اجرایی ملت باور، خردگرا، آینده نگر، مصلح، کارآمد، روزآمد، مقبول و مشروع؛ نظام سیاسی توانمند، با تدبیر و صاحب برنامه؛ بورکراسی قانونمدار، کارآمد و چابک، دستگاه های نظامی- انتظامی و امنیتی توانمند، کارآمد و جامعه مدار؛ قوه قضاییه مستقل و نظام قانونگذاری و سیاستگذاری مستقل؛ هم پیمانان استراتژیک و متحدین واقعی، و نیز شادی، نشاط و امید به آینده ای روشن از جمله منابع موثر بر تاب آوری ملی است.

مشخصا نباید فراموش کنیم که شاه کلید تاب آوری، "کارآمدی جامعه محور" است و همه ی ساحت ها اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی ، فرهنگی، نظامی و امنیتی با حضور این عنصر، شاداب و سرزنده، و با غیبت، بدکارکردی، کژکارکردی این عنصر دچار افول می شوند.  به عبارتی کلید فهم تاب آوری و فروپاشی "کارآمدی"و"ناکارآمدی" است؛ بدین لحاظ، تاب آوری اجتماعی و ملی به مثابه کارآمدی نظام و نخبگان اجتماعی و ملی در فهم دنیای متحول و توانایی بسیج منابع متنوع و متکثر در راستای منافع ملی از طریق کاربست جسورانه ی مصالحه و مقابله! تعریف می شود.دیده شده است جوامعی در برخی از حوزه ها نظیر نظامی- امنیتی به شدت کارآمد و در برخی دیگر از حوزه ها نظیر سیاسی- اجتماعی و اقتصادی در طیفی و سطوحی از ناکارآمدی قرار دارند. این وضعیت پرسش هایی را متبادر به ذهن می سازد که کارآمدی نا متوازن و وضعیت کاریکاتور گونه محصول چه بسترها، زمینه ها و شرایطی است و تا چه حد تاب آوری را تحت الشعاع قرار می دهد؟

اخلال در روند تاب آوری: وضعیت ایران کنونی نمونه مشخصی از اخلال در فرایند تاب آوری ملی است. در موضوع وجود اخلال در این عرصه مناقشه ای نیست ولی در حد و اندازه این نابسامانی محل مجادله و مناقشه بوده و دیدگاه ها، روایت ها و گزاره های متفاوتی را می توان برشمرد که عملا دو طرف طیف را پوشش می دهند.

بزعم برخی این اخلال و موریانه خوردگی به حدی است که جز ظاهری آراسته و گمراه کننده، در همه حوزه آماده فروپاشی هستیم. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و یوگسلاوی نمونه شاخصی از صحت مدعیان الگوی "ناکارآمدی= فروپاشی"است.

برخی دیگر از صاحبنظران با توجه به سرمایه تاریخی- ملی، علیرغم ناکارآمدی ها، صحنه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی موجود را مرحله ای گذرا دانسته که هر چند موجودیت و کیان ملی را مخاطره ساز کرده است ولی با خوش بینی مفرط، با اتکاء تجربیات تاریخی چند هزارساله، ظرفیت تاب آوری جامعه و حوزه تمدن ایران را مهیای سربرآوردن ققنوس وار از دل آتش و نابسامانی بر می شمارند.

پایان